White Cube (Nederland, België) 2020
Regisseur: Renzo Martens
Misschien herinnert U zich de oproep ‘Sorry is een begin’ nog, die in april 2019 werd gelanceerd? Deze sensibilisatiecampagne had tot doel het bewustzijn over ons koloniaal verleden aan te scherpen, waar met name de megalomane Leopold II zich schuldig aan maakte. Anno 2020 is datzelfde Congo opnieuw – of beter: nog steeds – het hart der verdrukking; meer bepaald in Lusanga, ruwweg op zo’n 500 kilometer van de hoofdstad Kinshasa.
De opmerkzame lezer vermoedt waarschijnlijk al waar het schoentje begint te knellen als er even in de geschiedenis wordt gedoken. Meer accuraat naar 1911 toen Lusanga nog Leverville noemde. Genaamd naar William Lever die er het epicentrum van palmolieontginning vestigde. Deze Britse industrieel werd door onze Belgische regering gesteund om er op los te koloniseren alsof het een lieve lust was. (U weet wel: alles plunderen en niets in return geven.) Hoewel de naam Unilever pas in 1929 ontstond, behoeft het waarschijnlijk geen tekening wie er mee achter deze oprichting van één van de grootste consumptiegoederenfirma’s ter wereld stond. (Ter illustratie: met grosso modo 400 eigen merken werd in 2020 niet minder dan 51 miljard omzet gedraaid.)
Men wordt echter niet zomaar een multinational. De trieste waarheid is dat hier bijna per definitie een labyrint aan schimmige constructies, belastingparadijzen, lage-loonkost gebieden en natuurlijk de haast evidente uitbuiting van het geconfisqueerde land aan vasthangt. En dan hebben we het nog niet eens over de manipulatie van de nietsvermoedende Westerse consument gehad.
Toegegeven: hoedje af voor de salesverantwoordelijke die deze meesterlijke truc door de bestuursraad heeft gekregen, maar in het geval van Unilever is het vanwege verschillende voorvallen bekend hoever men als executive wil gaan om zijn beoogde quota te behalen. Zo was er eind jaren vijftig van de vorige eeuw één van de vele merken wasproducten onder de Unilever-vlag dat qua verkoop ineenstortte. Dit lag uiteraard aan verschillende factoren, maar belangrijk om te weten is dat dit op zich een kwalitatief product was met een relatief mooie prijsbalans. Om dit product van de ondergang te redden vond men er niets beter op dan één van hun andere merken de hemel in te promoten, terwijl dit in werkelijkheid inferieur was. Resultaat: de achteloze consument kocht als een bezetene dit nieuw wondermiddel aan, maar bleek er helemaal niet tevreden over te zijn. Zoals gepland begon men vervolgens terug te grijpen naar het oude vertrouwde wasproduct en werden plotsklaps nooit geziene verkoopcijfers gehaald. Verplichte stof in de marketingschool me dunkt, maar helaas werden hier geen andere lessen dan enkel de allesomvattende winst uit getrokken.
Het gaat echter nog veel verder dan dat, want hoe zeer de Westerse cultuursector zich ook wil profileren als bewaker van het morele geweten, zelden wordt er melding van gemaakt dat vele prestigieuze musea worden gefinancierd door semi-koloniale multinationals. (Kijk in België alleen al maar naar het Afrika Museum in Tervuren, dat recent een groot deel van de kunstschatten terug aan Congo diende te bezorgen.)
In navolging van zijn ophefmakende documentaire ENJOY POVERTY (2008), tracht regisseur en kunstenaar Renzo Martens met zijn nieuwe docu WHITE CUBE op een hoogst originele manier die ongelijkheid en uitbuiting opnieuw in de kijker te zetten. Hij stelt zich namelijk de vraag of er ondertussen – 13 jaar later – ook maar iets veranderd is en het antwoord is pijnlijk. Het lijkt nochtans de logica zelf, maar Renzo komt dus op om tenminste een deel van het aankoopbudget van Westerse musea terug te laten vloeien naar de kunst van personen die ook anno 2021 nog op die plantages werken aan een (omgerekend) schamele tien dollar per maand.
In eerste instantie verbaast Renzo hier zich over dat het allemaal zo’n controverse werd, want het idee is eigenlijk zeer simpel. Doorheen de geschiedenis werden musea mogelijk gemaakt door de financiering van allerhande filantropen, wat op zich uiteraard mooi is. Alleen staat blijkbaar niemand stil bij het feit dat hun vergaarde fortuin vaak door koloniale middelen is vergaard, zoals bijvoorbeeld opbrengsten van plantages die ze dan verhandelden. Aangezien historisch gezien arbeiders in koloniale winstgewesten amper werden betaald, leidde dit tot de conclusie dat elke baksteen in Nederland eigenlijk een zak tabak of koffie zou zijn. Renzo’s jarenlange ervaring in Congo blijkt wonderwel uit te wijzen dat plantagearbeiders hun zuur verdiend geld niet zomaar opsouperen aan pakweg HD flatscreens of andere moderne gadgets, maar dat ze simpelweg hun land proberen terug te kopen zodat ze zouden kunnen leven van hun eigen landbouw. Het is namelijk een feit dat er op de plantages enorm veel honger heerst omdat de landbouwers enkel exportgewassen mogen kweken en oogsten.
Volgens Renzo is het goed dat kunst en musea hun eigen geschiedenis eens onder de loep nemen, om zo toekomstgericht verder te kunnen bouwen aan een economisch model dat voor alle partijen gunstig is. Zoals het er nu aan toe gaat is het eerder de dekolonisatie van kunst en dat moet broodnodig aangekaart en aangepast worden. Eén van de krachten van kunst is namelijk dat ze niet alleen een maatschappelijke spiegel kan zijn, maar dat ze zich evenzeer recht in de ogen kan kijken.
Het idee over hoe hier mee om te gaan kwam ironisch genoeg bovendrijven tijdens een vertoning van zijn eigen ENJOY POVERTY in Tate Modern in Londen, dat in het kader van The Unilever Series vergeven bleek te zijn van logo’s van het gelijknamige internationale palmoliebedrijf. Sinds de millenniumwisseling werden voor de zogenaamde Turbine Hall de grootste kunstenaars geëngageerd om hier aan mee te werken, maar dat maakt dat al dan niet bewust kunstenaars en participerende musea die verdere uitbuiting actief steunen. Enerzijds plukt onder meer Unilever Congo gewoon kaal, maar in het Westen treedt deze multinational op als mecenas voor de kunsten.
Hoe rijmt men deze wanverhouding dan juist?
Hier komt de originaliteit van Renzo Martens piepen. In plaats van een algemene aanklacht te doen, of beroep te doen op allerhande instanties als Oxfam of Amnesty International, of zelfs nog maar als de eerste de beste klokkenluider te fungeren, tracht Renzo die eenzijdige welvaartstroom om te keren. En dat doet hij door zichzelf als behoeder te profileren van chocoladen sculpturen, die door Congolese kunstenaars in Lusanga zijn vervaardigd, te transporteren naar de Westerse musea. (Een bijzonder aangrijpend moment is wanneer Renzo repen chocolade uitdeelt aan de participerende kunstenaars, maar dat niemand van de aanwezigen dit al ooit eerder had geproefd. We leven in 2021, toch?)
Ondanks dat het vaak heftige sculpturen zijn waar zelfs de hemelse chocolade het geweld en verkrachtingen niet van kan verdoezelen, verkopen de kunstwerken als suikerspinnen in het Westen. In die fase reist plantagearbeider Matthieu Kasiama als afgevaardigde van het verenigde kunstenaarscollectief CATPC (Cercle d’Art des Travailleurs de Plantation Congolaise) naar New York vanwege hun eerste solo-expositie, waar hij getuige mag zijn hoe de New York Times die expositie bombardeert tot Best Art of the Year!
Met die opbrengsten wordt op een kaalgeplukte palmolieplantage een opzichtige white cube gebouwd die fungeert als museum. Dat die architecturale vorm in schril contrast staat met zijn natuurlijke omgeving, laat ik over aan uw eigen fantasie, maar belangrijker is dat dit een museum/kunstencentrum/aterlier is voor de kunstenaars zelf, iets dat van hen is en hun niet meer kan afgenomen worden.
WHITE CUBE is op die manier by far één van de meest originele en beklijvende documentaires van het festival, die het aandurft zowel zichzelf als kunstenaar alsook de wanverhoudingen in de kunstwereld haast op een organische manier vlijmscherp op de korrel te nemen en daarom alleen al heeft Renzo Martens een plaats veroverd in deze eregalerij.
Meer info:
https://hollandsemeesters.info/posts/show/8986
SVN's Unsane Vortex 