Als een expositie in één van mijn persoonlijke favoriete musea wordt aangekondigd onder een veelzeggende titel als A BLACK HOLE IS EVERYTHING A STAR LONGS TO BE, zou dit in principe voldoende trigger kunnen zijn om de alerte kunstminnaar aan te zetten tot een bezoek. Als bovendien dan ook nog eens blijkt dat dit in Nederland – en bij uitbreiding de Lage Landen – de eerste grote solotentoonstelling van Kara Walker is, dan hebt U al helemaal geen excuus meer. In combinatie met een serie nagelnieuwe werken en een aantal animatiefilms die – zoals U in Cinematic Conundrum #6 kan vernemen – lang blijven nazinderen, kan U zich laven aan de opening van Kara’s persoonlijke doos van Pandora die ze de afgelopen achtentwintig jaar krampachtig voor de buitenwereld verborgen heeft gehouden. Geloof me vrij, men zou voor minder die doos afgesloten houden.
Zoals vaak in de literatuur incarneren termen na verloop van tijd in een gans andere hoedanigheid dan initieel bedoeld. Zo vindt het in dit geval significante begrip grotesk zijn oorsprong in een specifieke wandeling in het 15de -eeuwse Rome. Waarschijnlijk geheel in zichzelf mijmerend viel tijdens dit uitje namelijk een jonkman in een gat in de bergwand. Er vanuit gaande dat hij een grot had ontdekt, wilde de jongeman deze onderzoeken. Eenmaal bewapend met de nodige fakkels botste hij inderdaad op een aantal op de wanden aangebrachte fresco’s van half-mens/half-dier-achtige creaturen met lange armen en benen, die transformeren in sierlijke voluten of krullende wijngaarden. Wist deze onverlaat veel dat hij recht in keizer Nero’s begraven Domus Aurea (Latijn voor ‘Gouden Huis’) was getuimeld en dat deze door zijn ondergrondse conservatie een grotachtige indruk opleverde. En zo werd oorspronkelijk de term grotteschi geplakt op nieuw ontdekte stijlen, die zich radicaal distantieerde van de klassieke ingetogenheid die de Renaissance tot dan toe had nageleefd; echter met die nuance dat over de eeuwen heen dit begrip vele uiteenlopende transities her(be)leefde. Een mooi voorbeeld van een analyse van grotesque vindt U terug in RABELAIS AND HIS WORLD: CARNIVAL AND GROTESQUE; zijnde de uiteenzetting van Mikhail Bakhtin (1895 – 1975) die zoveel hetze veroorzaakte dat niet alleen zijn publicatie werd uitgesteld tot 1965, maar het ook nog eens de Russische filosoof zijn verdienste naar een hoger doctoraat kostte. (Het is niet zo moeilijk om voor te stellen als RABELAIS AND FOLK CULTURE OF THE MIDDLE AGES AND RENAISSANCE (originele titel) naar ruwe schatting in 1920 zijn eerste contouren werden gevormd en uiteindelijk in 1940 werd geschreven – om dan pas twee decennia later uitgegeven te worden – dat er iets serieus loos moet geweest zijn.)
In principe hoort het groteske zich altijd al te roeren in de subversieve kringen die grossieren in de catacomben van de maatschappij, waar grenzen tussen onder en boven, links en rechts of het verhevene boven het profane, schaamteloos worden overschreden. Ook in het nieuwe millennium krijgt de betekenis van grotesk per definitie een negatieve connotatie opgeplakt en daarmee komen we onverwijld uit bij Kara Walker (1969).
Niet voor niets wordt Kara Walker beschouwd als één van de belangrijkste Afro-Amerikaanse kunstenaars van het moment, die er in slaagt om een ronduit afgrijselijke geschiedenis te vertalen in haar typische gecontroleerde beeldtaal die wordt bemand door in wezen onschuldig lijkende silhouetten. In eerste instantie doen deze misschien zelfs denken aan pakweg Jip & Janneke, maar eenmaal haar onderliggende materie begint door te sijpelen, schieten eerder taferelen als Goya’s (1746 – 1828) EL 3 DE MAYO EN MADRID (1814) voor de ogen. Met andere woorden, dit is heftig!
Haar eerste opvallende wapenfeit was toen zij begin jaren 1990 uitpakte met levensgrote silhouetten waar op een haast feeërieke manier de geschiedenis van slavernij, macht, ongelijkheid en misbruik werd aangekaart. Deze uiterst gestileerde, maar niettemin verhelderende manier van uitbeelding, leverde haar internationale aandacht op en daarmee was de tijd rijp om dit concept verder uit te puren. Naast een reeks monumentale installaties volgden nog verschillende animatiefilms, waarvan De Pont recent drie films heeft aangekocht voor zijn permanente collectie.
Het werk van deze hedendaagse kunstenares is an sich niet grotesk, integendeel zelfs, maar wel de onderliggende boodschap van een geschiedenis die haar nauw aan het hart ligt. In het Westen wordt dit hoegenaamd niet erkend als een menswaardige levensvorm, maar de historie van slavernij en alle perikelen die dit met zich meebracht (en brengt) is simpelweg te grotesk voor woorden.
Walker wil in wezen verder gaan dan enkel het aanklagen van de Trans-Atlantische slavenhandel, want er worden ook verbanden gelegd met de hedendaagse gevolgen hiervan: de vooroordelen, het racisme, de scheefgetrokken machtsverhoudingen en uiteraard het hiermee gepaarde geweld dat ook anno 2022 nog steeds in onze maatschappij verankerd zit. Denk maar aan de #BlackLivesMatter beweging.
Wat zegt U? Dat is toch de ver van mijn bed show? Gezien de recente reacties tegen de mensonterende schandalen die onder de vlag van Leopold II werden veroorzaakt, blijkt dit zelfs in België een heet hangijzer te zijn. Toen in 2019 de oproep ‘Sorry is een begin’ werd gelanceerd, voelde ik me dan ook geëngageerd genoeg om mijn contributie te leveren. Deze werd weliswaar niet weerhouden door de jury, maar dat wilt niet zeggen dat ik deze niet onder mijn eigen vlag mag publiceren (Update volgt).
Door echter te graven in deze stuitende historie wordt Walker ook in dit tijdperk geconfronteerd met zichzelf. De onvermijdelijke inkijk in eigen boezem is bovendien meer dan gelaagd, want er is sowieso de zoektocht naar de eigen identiteit: als vrouw, maar ook als zwarte vrouw, en misschien nog het meest frappant: als zwarte vrouwelijke kunstenaar.
Het lijkt misschien ver gezocht, maar dat besef begon al te dagen op de academie, waar Walker op een gegeven moment resoluut besloot te stoppen met schilderen op doek. Het doek symboliseerde namelijk de machtige positie van de dominante witte man, die ten koste van alles en iedereen eeuwenlang vrijuit zijn gangen kon gaan. Omdat Walker zich hier volledig van wilde distantiëren, werd papier haar canvas.
Een vorm die in de 19de eeuw vaak werd bedreven door Afro-Amerikaanse vrouwen, was dus die van het uitgeknipte silhouet waar op zich niets verontrustend op aan te merken valt. Au contraire, de gemoedelijke uitstraling blijkt zelfs verleidelijk te werken op toeschouwers, maar – nogmaals – waarbij het uiteindelijk pas in een later stadium begint te dagen welk gruwelijk verhaal er juist wordt uitgebeeld.
Ondertussen lijkt dit zelf uit de annalen van een museum te komen (genre: Er was eens… ), maar indien U – net als ondergetekende – een aantal jaren geleden even perplex stond van die gigantische fontein FONS AMERICANUS (2019) in de Turbine Hall van het Londense Tate Modern, dan heeft U misschien zonder het zelf te beseffen onbewust al iets van Kara Walker meegekregen. Speciaal voor De Pont gaat deze Amerikaanse artistieke duizendpoot, schilder en tekenares, silhouet-beoefenaarster, installatie-artieste, print- en filmmaakster en daarbovenop ook nog eens professor, nog een stapje verder.
Zo is het algemeen geweten dat kunstenaars niet van pottenkijkers houden. Uiteraard begrijpelijk, maar dat brengt met zich mee dat de bezoeker uiteindelijk slechts het eindresultaat te zien zal krijgen. Het hele voorafgaande proces van interesse, onderzoek, experimenteren, invulling, aftoetsen, mogelijke afbraak en/of her-invulling, etc gaat geheel verloren.
Speciaal voor A BLACK HOLE IS EVERYTHING A STAR LONGS TO BE worden de rollen omgedraaid en geeft Walker inkijk in haar overweldigende archief schetsen, tekeningen, krantenknipsels, collages, droedels, hersenspinsels, etc. Deze openbaring toont aan hoe de kunstenaar in haar vrijheid van al haar geabsorbeerde prikkels te werk gaat, of beter nog: wat haar als kunstenaar beroert en hoe ver ze daar in wil gaan. Een kunstenaarsatelier heeft natuurlijk wel het imago van een zootje te zijn, en ook op deze expositie komt die indruk soms wel boven vanwege talloze al dan niet vol gekribbelde schetsen, potloodtekeningen, talloze cut outs of achteloze lijkende collages. Of met waterverf opgesmukte kladjes, slogans die van ver op papier lijken gegooid te zijn, of au contraire juist regels vol pure en hoopvolle poëzie. Een deel van de teksten blijkt zelfs te wijten aan het zogenaamde automatic writing dat rechtstreeks vanuit het onderbewustzijn voortspruit. Met meer dan 650 items kan men hier als het ware in het hoofd van de kunstenaar kijken en dat is toch eerder een zeldzaam gegeven.
Zeker omdat dit behoorlijk diep gaat, want vanuit haar professors functie onderzoekt Kara geweld, seksualiteit, ras, gender en identiteit en zet ze dit vervolgens via haar artistieke vaardigheden om in haar eigengemaakte kunst.
Zo laat Walker zich in het 38-delige THE GROSS CLINICIAL PRESENTS: PATER GRAVIDAM (2018) inspireren door oude meesters als Michelangelo (1475 – 1564), door klassieke figuurschetsen op te hogen met wit. Of wat te zeggen van INSTRUCTION MANUEL (2012) dat fungeert als een eindeloze cartoon van negenenhalve meter en waarbij ze door allerlei stereotypen (zoals dikke lippen of grote billen) impulsief neer te zetten, vrolijk het mes nog wat dieper in de wonde steekt.
Provocatie? Of realiteit? Of fantasie? Of combinatie?
Of wordt het tijd dat de toeschouwer zelf nadenkt? .
Een ding staat echter vast: de emotionele geladenheid druipt gewoon van de muren, maar de ontnuchtering slaat terug als een bespijkerde boemerang.
Alle verdere informatie:
SVN's Unsane Vortex 